Μια κοινωνία, για να εξασφαλίσει τη σταθερότητά της στο χρόνο, χρειάζεται –εκτός από την αναπαραγωγή των κυρίαρχων σχέσεων παραγωγής– και την αναπαραγωγή της ιδεολογικής κυριαρχίας. Όταν λέμε ιδεολογική κυριαρχία εννοούμε την παρουσίαση ορισμένων αντιλήψεων και πρακτικών όχι ως κοινωνικές κατασκευές αλλά ως φυσικές καταστάσεις, και τη συγκρότηση των ατόμων και της κοινωνίας στη βάση αυτών των πρακτικών και των αντιλήψεων. Η συγκεκριμένη ιδεολογική κυριαρχία υλοποιείται μέσω της επενέργειας των ιδεολογικών μηχανισμών. Σύνθετοι, πολυάριθμοι και διαφέροντες από κοινωνία σε κοινωνία, οι ιδεολογικοί μηχανισμοί περιλαμβάνουν την οικογένεια, την εκπαίδευση, το στρατό, την εκκλησία, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης κλπ. Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί δεν είναι ενοποιημένοι και πολλές φορές έρχονται σε αντίφαση. Αποκτούν τη δύναμή τους όχι μέσω της άσκησης βίας αλλά μέσω της άμεσης και έμμεσης επιβολής, με την άσκηση παραδεδεγμένων πρακτικών που αποτελούν μαθητεία στις σχέσεις εξουσίας και συντελούν στην αναπαραγωγή τους.
Οικογένεια
Η οικογένεια αποτελεί σήμερα για τον άνθρωπο το πρώτο πεδίο κοινωνικοποίησης και ένταξης σε μια κοινωνική οργάνωση. Η οικογένεια παρέχει τις πρώτες κοινωνικές προσλαμβάνουσες στους νέους ανθρώπους και εντάσσει τα μέλη της σε μια άρρητη αλλά αυστηρή ιεραρχία. Η ιεραρχία αυτή συντελεί στη συντήρηση και την αναπαραγωγή της πατριαρχίας και των έμφυλων προτύπων, διδάσκοντας στα παιδιά την υποταγή στην πατρική κυριαρχία και τους ρόλους που κάθε φύλο καλείται να επιτελέσει (τόσο εντός της οικογένειας όσο και στην κοινωνία εν γένει, μέσω του καταμερισμού της εργασίας), το δικαίωμα έκφρασης και επιλογής κλπ.
Επιπλέον, εξαιτίας του γεγονότος ότι η οικογένεια προσφέρει σήμερα την υλική βάση για την ανάπτυξη του ατόμου, και λόγω της ανάγκης για εκπαίδευση και της ανασφάλειας που επικρατεί στον τομέα της εργασίας, οι νέοι άνθρωποι υποχρεώνονται συχνά να παραμένουν με την οικογένειά τους, η οποία ασκεί πίεση, επιβάλλει τις δικές της επιλογές και εμπεδώνει σε αυτούς τις αρχές της. Η ανεπάρκεια του κοινωνικού κράτους, που δεν εξασφαλίζει τις υλικές συνθήκες για την ανάπτυξη των παιδιών, δημιουργεί σχέσεις εξάρτησης προς τους γονείς. Οι γονείς από τη μεριά τους, στερούμενοι για την ανατροφή των παιδιών τους, υφίστανται οι ίδιοι ακυρώσεις και θεωρούν ότι διατηρούν δικαίωμα κυριαρχίας στη ζωή των παιδιών τους. Να σημειωθεί ότι η άσκηση αυτής της κυριαρχίας επενδύεται συχνότατα με ηθικούς και ψυχολογικούς χαρακτηρισμούς, αγάπης, σεβασμού κλπ., που ασκούν τρομερή πίεση στο άτομο, χωρίς πολλές φορές ουδέποτε να μπορέσει να απαλλαγεί από αυτή.
Εκπαίδευση
Τα κύρια χαρακτηριστικά του ιδεολογικού χαρακτήρα της εκπαίδευσης σήμερα έχουν να κάνουν με την προώθηση του ανταγωνισμού και την καλλιέργεια του ατομικισμού στα παιδιά. Εξετασιοκεντρικό το σημερινό σχολείο –αλλά και η όλη εκπαιδευτική διαδικασία που στηρίζεται στη δυνατότητα απόδειξης, τυποποίησης της γνώσης– καλλιεργεί σε γονείς και μαθητές τη νοοτροπία «κούρσας» για την «απόκτηση γνώσης», που στην πραγματικότητα σημαίνει, απόδειξη, τυποποίηση της γνώσης. Η δραματική μείωση του ελεύθερου χρόνου και η απομόνωση από τους συνομηλίκους μετατρέπουν το σχολείο σε μηχανισμό μαθητείας στην καταπίεση και την πειθάρχηση, που εμπεδώνει στα παιδιά την αντίληψη ότι η ζωή είναι μια μοναχική πορεία που απαιτεί τον ανταγωνισμό με το διπλανό και την ενασχόληση μόνο με τα «χρήσιμα», δηλαδή με όσα μπορούν να έχουν ένα άμεσο αντίκρισμα, ένα άμεσο κέρδος.
Η απαξίωση διαφόρων γνωστικών αντικειμένων, όπως π.χ. η λογοτεχνία ή η γεωγραφία, που θεωρούνται παρωχημένες και άχρηστες γνώσεις, η κερματισμένη επαφή με τα γνωστικά αντικείμενα που δεν εντάσσονται στο ευρύτερο πλαίσιο της φιλοσοφίας τους και διδάσκονται αποσπασματικά και πολλές φορές μέσω συντηρητικών παιδαγωγικών μεθόδων οδηγούν τελικά σε μια εκπαίδευση της αμάθειας και στην ανάπτυξη της ιδεολογίας του τεχνοκρατισμού.
Ιδιαίτερα σημαντική λειτουργία επιτελεί το σχολείο στην καλλιέργεια της εθνικής, της θρησκευτικής και της κοινωνικής συνείδησης. Μέσω του περιεχομένου των μαθημάτων που διδάσκονται, όπως π.χ. η ιστορία και τα θρησκευτικά, το σχολείο ενσταλάζει και εντυπώνει στους μαθητές και τις μαθήτριες ιδεολογήματα περί της ενιαίας, αδιαίρετης, τρισχιλιετούς και ενάρετης πορείας του ελληνικού έθνους και περί του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού. Τα μαθήματα αυτά σε ορισμένες περιπτώσεις αποτελούν ξεκάθαρη κατήχηση στο ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα, όπως στην περίπτωση των θρησκευτικών, καλλιεργούν την αίσθηση ανωτερότητας και υπεροψίας, και υποδαυλίζουν τον εθνικισμό ή, τέλος, παρουσιάζουν την πορεία της κοινωνίας ως γραμμική, χωρίς εσωτερικές συγκρούσεις και αντιφάσεις.
Η σχολική ζωή βρίθει πρακτικών που ενισχύουν τα παραπάνω: Η συμμετοχή των μαθητών σε στρατιωτικού τύπου παρελάσεις, η έπαρση σημαιών, ο τρόπος με τον οποίο εορτάζονται εθνικές επέτειοι, οι θρησκευτικές λειτουργίες που τελούνται εντός του σχολικού πλαισίου, όπως π.χ. ο εκκλησιασμός ή ο αγιασμός στην αρχή της σχολικής χρονιάς, νομιμοποιούν στη συνείδηση των μαθητών και των μαθητριών αυτές τις αντιλήψεις περί θρησκείας και έθνους, καθώς και την ταύτιση εκκλησίας και κράτους.
Στρατός
Μετά το σχολείο, ο χώρος από τον οποίο περνάει πολύ μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού, ανεξάρτητα από την ταξική και κοινωνική του προέλευση, είναι ο στρατός. Ο στρατός, παρότι συγκροτείται στη βάση της κατασταλτικής του λειτουργίας, έχει ταυτόχρονα και ιδεολογικό ρόλο.
Ο στρατός αποτελεί σημαντικό φορέα ανάπτυξης του εθνικιστικού λόγου. Αποτελεί τον κατεξοχήν τόπο εμπέδωσης της εθνικής συνείδησης, εγκαλώντας τα άτομα στη βάση της υπεράσπισης του έθνους, της υπεράσπισης μιας συγκεκριμένης αντίληψης για την ιστορία.
Στο στρατό οι νέοι εκπαιδεύονται στη σύμβαση της ιεραρχίας και στην απαίτηση για σεβασμό προς τους ανωτέρους τους – στην αυθαιρεσία και τον αυταρχισμό των οποίων εκτίθενται χωρίς να μπορούν να προβάλουν καμία αντίσταση. Πρότυπο συμπεριφοράς αποτελεί η υποταγή, η αποδοχή κάθε παραλογισμού, η επιβολή στον πιο αδύναμο, μια ατομική στάση στα πράγματα, ο διαχωρισμός της θέσης. Επιπλέον, στο στρατό προάγονται τα στερεότυπα κυρίως για την ανδρική στάση και συμπεριφορά, κατ’ επέκταση όμως και για τη γυναικεία, ενώ –λόγω της αντιδημοκρατικότητας και του θεσμικού πλαισίου που επικρατεί– ο στρατός είναι από τους χώρους που προωθούν ιδιαίτερα την έννοια των «πελατειακών σχέσεων».
Εκκλησία
Στην Ελλάδα, η εκκλησία, εξ’ αιτίας του μη διαχωρισμού της από το κράτος και του ότι η δημόσια κοινωνική ζωή ταυτίζεται σε πολλές περιπτώσεις με εκκλησιαστικές εκδηλώσεις, επηρεάζει σημαντικά την ιδεολογική συγκρότηση των νέων. Αρθρώνοντας συμβουλευτικό, παραινετικό λόγο, προβάλλει συντηρητικά πρότυπα, ασκώντας μάλιστα πολιτική και ιδεολογική επιρροή σε τομείς ιδιαίτερα ευαίσθητους, όπως είναι για παράδειγμα οι σεξουαλικές σχέσεις. Η εκκλησία στοχεύει στην ενίσχυση του θεσμού του γάμου και της οικογένειας, και καταδικάζει διαφορετικές επιλογές στον τομέα των σεξουαλικών σχέσεων, όπως η ομοφυλοφιλία. Με το πρόσχημα της προφύλαξης από σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα ή από ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες, η εκκλησία καταδικάζει τις προγαμιαίες σχέσεις ενώ πριμοδοτεί την παρθενία και τη μονογαμία και εγκρίνει τις σεξουαλικές σχέσεις μόνο εντός του πλαισίου του γάμου.
Επιπλέον, η εκκλησία συμβάλλει ιδιαίτερα στην ανάπτυξη του εθνικιστικού λόγου, ασκώντας πολιτική εντός και εκτός συνόρων, μιλώντας για τον «ελληνοχριστιανικό πολιτισμό», τις «αλύτρωτες πατρίδες» και τους «βασανιζόμενους αδελφούς».
Η εκκλησία ερμηνεύει τον κόσμο ντετερμινιστικά, με αποτέλεσμα τα πράγματα να αποκτούν μια μοναδική ερμηνεία και να εντάσσονται μονοσήμαντα σε μια ευθύγραμμη πορεία προς μια κατεύθυνση και γι’ αυτό ενισχύει συχνά τη μοιρολατρία. Οι «άγνωστες βουλές του Κυρίου» και η αναμονή της δικαίωσης στο μεταφυσικό επίπεδο δικαιολογούν σχέσεις εκμετάλλευσης, ενισχύουν την υπακοή και επιτρέπουν την εκμετάλλευση των ανθρώπινων αισθημάτων και προβλημάτων, όπως είναι το πένθος και η ασθένεια.
Μέσα μαζικής ενημέρωσης
Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και ιδίως η τηλεόραση ασκούν σήμερα, τεράστια επιρροή στην «αναγνώριση» της πραγματικότητας. Αυτό που κυριαρχεί σήμερα είναι το στοιχείο του μέσου και όχι το στοιχείο της ενημέρωσης. Ό,τι δεν παρουσιάζεται στα κυρίαρχα μέσα μαζικής ενημέρωσης θεωρείται για την πλειονότητα του κόσμου ως μη γενόμενο. Η επιλογή των θεμάτων που προβάλλονται, η προβολή ασήμαντων ζητημάτων, η ιεράρχηση των γεγονότων, ο τρόπος προβολής των ειδήσεων με έμφαση στις «προσωπικές ιστορίες» και όχι στις αιτίες των γεγονότων δημιουργούν το παράδοξο μιας ομογενοποιημένης και ταυτόχρονα κατακερματισμένης πραγματικότητας.
Ταυτόχρονα, η υπερσυγκέντρωση της ιδιοκτησίας των Μέσων στα χέρια των μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων ενισχύει το χειραγωγητικό τους ρόλο, αφού επιτρέπει τον πλήρη έλεγχο της πολιτικής ατζέντας από τους εκφραστές του κεφαλαίου.
Ακόμη, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης παίζουν ιδιαίτερο ρόλο στην εντύπωση στο κοινό ρατσιστικών και εθνικιστικών αντιλήψεων, προβάλλοντας στερεοτυπικά τους μετανάστες ως εγκληματίες, υπογραμμίζοντας υστερικά όσα εγκλήματα τυχαίνει να διαπράττουν και υποδαυλίζοντας με κάθε ευκαιρία το εθνικό αίσθημα.
Επιπλέον στα μέσα μαζικής ενημέρωσης προβάλλονται πράγματα που μέχρι πριν λίγα χρόνια θεωρούνταν περιθωριακά και γραφικά, και τα οποία ενισχύουν τη συνομωσιολαγνεία και τις μεταφυσικές ερμηνείες για τον κόσμο.
Τα ΜΜΕ συμβάλουν στη κατασκευή και την παγίωση της συναίνεσης στις κυρίαρχες ιδέες και με τη σχέση που αναπτύσσουν με την πολιτική. Αναδεικνύονται, έτσι, σε παράγοντες απαξίωσης αλλά και ρύθμισής της. Πέρα από την τάση για αποκλεισμό της Αριστεράς και υποβάθμιση των πρωτοβουλιών και της δραστηριότητάς της, η πολιτική εν γένει εμφανίζεται στα Μέσα με όρους lifestyle, ως κάτι έξω από τη ζωή των ανθρώπων, ενώ οι συζητήσεις κινούνται στο επίπεδο των εντυπώσεων και της άγονης αντιπαράθεσης.
Πολιτιστική βιομηχανία
Πέρα από το κομμάτι της ενημέρωσης τεράστια είναι στην ιδεολογική συγκρότηση των νέων η επιρροή των κυρίαρχων πολιτισμικών προϊόντων. Το προβληματικό στοιχείο στα κυρίαρχα πολιτισμικά προϊόντα δεν έχει να κάνει τόσο με την αισθητική τους, όσο με την ιδεολογική λειτουργία που αυτά ασκούν και το πλέγμα σχέσεων που επιβάλλουν. Μέσα από γεγονότα όπως είναι, για παράδειγμα, οι πρόσφατοι Ολυμπιακοί Αγώνες, η Γιουροβίζιον και τα διάφορα ριάλιτι σόου, που απευθύνονται με ιδιαίτερη έμφαση στη νεολαία ως κατηγορία, οι νέοι και οι νέες εξοικειώνονται με τη συναίνεση, τον ανταγωνισμό, τον ατομικισμό. Ο κόσμος της πολιτιστικής βιομηχανίας είναι ένας κόσμος που οι ανθρώπινες σχέσεις και συνεργασίες είναι αγοραίες. Η έκφραση της άποψης έχει αντικατασταθεί από την εικόνα των δημοσίων σχέσεων, ενώ οι άνθρωποι είναι αναλώσιμοι. Θυσιάζοντας την ιδιωτικότητα του βίου τους και κάθε προσωπική στιγμή, οι άνθρωποι χρησιμοποιούνται για όσο διάστημα μπορούν να είναι κερδοφόροι και στη συνέχεια αντικαθίστανται από άλλους.
Τα κυρίαρχα πολιτισμικά προϊόντα αποτελούν μαθητεία στην αναπαραγωγή των σχέσεων εξουσίας, των έμφυλων, σεξουαλικών και ρατσιστικών στερεοτύπων, στην επιτήρηση, την εκμετάλλευση το φανατισμό και τον κυνισμό. Θα πρέπει να υπογραμμιστούν εδώ δύο στοιχεία που είναι ιδιαίτερα έντονα τα τελευταία χρόνια: α) η άνοδος της ασημαντότητας καθώς άνθρωποι εμφανίζονται ως «νέα αστέρια» από το πουθενά και αναδεικνύονται μέσα από ένα σύστημα δημοσίων σχέσεων και προβολής και β) η σύνδεση των πολιτιστικών προϊόντων με τον εθνικιστικό λόγο. Ξεκινώντας από την Ολυμπιάδα και φθάνοντας στη Eurovision, η πολιτιστική βιομηχανία διατρέχεται από ένα λόγο που καλεί για εθνική ομοψυχία, εκπλήρωση εθνικών στόχων και επενδύεται με το μεγαλείο και την ανωτερότητα της ελληνικής φυλής.
Ο αθλητισμός από την άλλη πλευρά δεν προβάλλεται ως ένας τρόπος βελτίωσης της φυσικής κατάστασης, και ως τρόπος κοινωνικοποίησης των ανθρώπων, αλλά χρησιμοποιείται για την επιβολή διαφόρων προτύπων εμφάνισης και στάσης ζωής. Με έμφαση στον πρωταθλητισμό, οι νέοι και οι νέες γαλουχούνται στον ανταγωνισμό, την πειθαρχία και τη θυσία ακόμη και της υγείας τους προκειμένου να πάνε «πιο ψηλά, πιο δυνατά, πιο γρήγορα».
Τέλος, ιδιαίτερο ρόλο στην ιδεολογική συγκρότηση της νεολαίας παίζουν τα καταναλωτικά πρότυπα που προβάλλονται μέσα από τη διαφήμιση και που παρουσιάζουν ως απώτατη πραγμάτωση της ζωής την κατανάλωση. Στα καταναλωτικά προϊόντα αποδίδονται ιδιότητες που δεν έχουν, ιδιότητες που υποκαθιστούν την οντότητα των καταναλωτών, μεταφερόμενες σε αυτούς. Η διαφήμιση και η κατανάλωση ενισχύουν την αναζήτηση μιας διαρκώς απομακρυνόμενης ευτυχίας σε υποκατάσταση της αναζήτησης για την κάλυψη των προσωπικών ελλείψεων και ανεπαρκειών.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου