Ντοπάρεται ο εγκέφαλος;

Οι προηγμένες τεχνικές απεικόνισης και η αποκάλυψη της ηλεκτροχημικής λειτουργίας του εγκεφάλου ξεκλειδώνουν για τους επιστήμονες τα μυστικά του. Νέοι ορίζοντες ανοίγονται για παρεμβάσεις στο όργανο που καθορίζει την οντότητα και τις πράξεις μας.

Ποιος θα χαράξει τα όρια της ιατρικής δεοντολογίας και της ατομικής ευθύνης;

Ο ηλεκτροχημικός υπολογιστής που δεν είναι άλλος από τον εγκέφαλό μας κρύβει πολλά μυστικά. Η αλματώδης πρόοδος των νευροεπιστημών φέρνει στο φως όλο και περισσότερα από αυτά, καλλιεργώντας ελπίδες σε ασθενείς αλλά και φόβους αφού ανοίγει την πόρτα σε μια νέα εποχή «ντοπαρισμένων» εγκεφάλων

Τον Αύγουστο του 1966 έγινε στις ΗΠΑ ένα από τα χειρότερα φονικά στην ιστορία της χώρας. Ο Τσαρλς Γουίτμαν σκότωσε τη σύζυγό του και τη μητέρα του και στη συνέχεια ανέβηκε σε ένα ψηλό κτίριο στο Πανεπιστήμιο του Τέξας και άρχισε να πυροβολεί αδιακρίτως ρίχνοντας 14 ακόμη άτομα νεκρά προτού πέσει και ο ίδιος νεκρός από τα πυρά της Αστυνομίας. Πριν από την αποτρόπαιη πράξη του ο Γουίτμαν άφησε ένα σημείωμα στο οποίο αναγραφόταν «δεν μπορώ να αναφέρω κανένα λογικό επιχείρημα για τις πράξεις μου». Η νεκροψία έδειξε αργότερα ότι το πιθανό... λογικό επιχείρημα για την πρόκληση τόσων θανάτων ήταν ένας όγκος στον εγκέφαλο του δράστη.

Το 1966 βέβαια ο μόνος τρόπος για να εντοπιστεί ένας όγκος ήταν η επέμβαση. Σήμερα όμως μη παρεμβατικές μέθοδοι απεικόνισης του εγκεφάλου μπορούν να αποκαλύψουν τις ανωμαλίες ή τις δυσλειτουργίες στη δομή του, με πιθανώς πολύ σοβαρές συνέπειες σε κοινωνικό αλλά και νομικό επίπεδο. Παράλληλα, φαρμακευτικές ουσίες αλλά και νευροχειρουργικές επεμβάσεις με τοποθέτηση μικροεπεξεργαστών στον πιο τέλειο «ηλεκτροχημικό υπολογιστή», που δεν είναι άλλος από τον εγκέφαλό μας, είναι δυνατόν να επιδράσουν στη συμπεριφορά και στις πράξεις μας. Σαράντα δύο χρόνια νωρίτερα η έκβαση της αιματοβαμμένης ιστορίας του Γουίτμαν δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετική. Τώρα πια ο ρους τέτοιων υποθέσεων ίσως να έχει άλλη κατάληξη. Αυτό το πολύπλοκο «κουβάρι» έρχεται να ξετυλίξει στις μέρες μας ένας νέος τομέας της Βιοηθικής, η Νευροηθική.

Μπορεί για το πλατύ κοινό - τουλάχιστον στη χώρα μας - να αποτελεί ακόμη άγνωστο όρο, ωστόσο έχει αρχίσει να απασχολεί πλήθος νευροεπιστημόνων αλλά και νομικών. Στις ΗΠΑ ανακοινώθηκε προσφάτως ένα φιλόδοξο τριετές πρόγραμμα αξίας 10 εκατ. δολαρίων στο οποίο θα συμμετέχουν έγκριτοι νευροεπιστήμονες, φιλόσοφοι αλλά και δικαστικοί με στόχο να διερευνήσουν τα θέματα Νευροηθικής που προκύπτουν για το δικαστικό σύστημα της χώρας λόγω της αλματώδους εξέλιξης των νευροεπιστημών. Κάτι τέτοιο κρίθηκε αναγκαίο δεδομένου ότι ήδη στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού πολλοί κατηγορούμενοι ζητούν να γίνουν δεκτές από το δικαστήριο μαγνητικές τομογραφίες του εγκεφάλου τους που παρουσιάζουν αλλοιώσεις οι οποίες, όπως υποστηρίζουν, δικαιολογούν τις πράξεις τους.

Ατομικός χάρτης εγκεφάλου

Αντιλαμβάνεται κάποιος εύκολα ότι το ζήτημα είναι σημαντικό και αναμένεται να γίνει «καυτό» στα χρόνια που έρχονται. Και αυτό διότι τα θέματα που καλύπτει κάτω από την ομπρέλα της η Νευροηθική εκτιμάται ότι θα έχουν παρόμοιες μελλοντικές επιπτώσεις για το κοινωνικό σύνολο με εκείνες των - ιδιαίτερα δημοφιλών το τελευταίο διάστημα - τεστ DNA. Οπως τα γενετικά τεστ αποκαλύπτουν τα μυστικά που κρύβουν τα γονίδιά μας, έτσι και η «ανάγνωση» του εγκεφάλου μας, που γίνεται πληρέστερη, είναι πιθανό να μπορεί να αποκαλύψει τάσεις, προθέσεις, συναισθήματα, χαρίσματα και δυσλειτουργίες. Το αποτέλεσμα θα είναι η αποτύπωση ενός «χάρτη» του προηγμένου «υπολογιστή» που διαθέτουμε όλοι μας, αλλά ο οποίος εμφανίζει διαφορές τόσο στον «σκληρό δίσκο» (στη βασική δομή) όσο και στο «λογισμικό» (στις καταχωρισμένες πληροφορίες) του, κάνοντας καθέναν από εμάς μοναδικό.

Η αποκάλυψη όμως του «θησαυρού» τον οποίο περιβάλλει το κρανίο μας γεννά μια σειρά ερωτήματα, όπως αναφέρει στο «Βήμα» ο κ. Δ. Σακάς, διευθυντής της Νευροχειρουργικής Κλινικής στον Ευαγγελισμό, καθηγητής Νευροχειρουργικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ισως στο μέλλον μια συσκευή η οποία θα τοποθετείται στον εγκέφαλο να επιτρέπει να είμαστε πιο ευδιάθετοι, πιο κοινωνικοί, πιο αποδοτικοί στην εργασία μας. Το ίδιο πιθανώς να συμβαίνει με φάρμακα ή με άλλου τύπου παρεμβάσεις. Κατά πόσον αυτό είναι θεμιτό και πρέπον; Πού υπάρχουν τα όρια και ποιος θα τα θέσει; Αν η συγκεκριμένη τεχνολογία γνωρίσει ευρεία διάδοση, ποιος θα έχει πρόσβαση τόσο από κοινωνικής όσο και από οικονομικής απόψεως σε αυτήν; Μήπως θα μιλάμε για νέες «κάστες»... ντοπαρισμένων εγκεφάλων; Σίγουρα τα ερωτηματικά θα... εκκρεμούν στο τέλος πολλών προτάσεων σχετικά με τις νευροεπιστήμες τα χρόνια που έρχονται.

Με στόχο να «κλείσουν» με τον καλύτερο τρόπο όσο περισσότερες εκκρεμότητες γίνεται, αναπτύχθηκε λοιπόν ο όρος της Νευροηθικής που εμπλουτίζει πλέον το λεξιλόγιό μας (ένα από τα πολλά λήμματα που προσφέρει συνεχώς πλουσιοπάροχα η επιστήμη). Πρόκειται για ένα πεδίο που αποτελεί επί μέρους κατηγορία της Βιοηθικής. «Η Νευροηθική επικεντρώνεται στη μελέτη των ηθικών επιπτώσεων και συνεπειών που προκύπτουν από τις σύγχρονες θεραπείες των νευρολογικών ασθενειών και προσπαθεί να εναρμονίσει το καινούργιο - τις θεαματικές ανακαλύψεις της Νευροβιολογίας - με το παραδοσιακό - τα συστήματα ανθρωπίνων αξιών που διέπουν τη ζωή όλων μας» εξηγεί ο κ. Σακάς.

Ποιες είναι όμως οι εξελίξεις που συνετέλεσαν στην ανάπτυξη του νέου τομέα της Ηθικής ο οποίος έχει ήδη εισέλθει στη ζωή μας; Κατά πρώτον, η αλματώδης πορεία των μεθόδων απεικόνισης με τομογραφίες της λειτουργίας του εγκεφάλου. Οι μέθοδοι αυτές όχι μόνο προσφέρουν ιατρικές πληροφορίες για την εγκεφαλική λειτουργία, αλλά παράλληλα επιτρέπουν και την αποτύπωση περιοχών του εγκεφάλου που σχετίζονται με τα συναισθήματα, τη μνήμη, την επιθετικότητα, την εγκληματικότητα και πλήθος άλλων εκφάνσεων. 

«Εχει ήδη γίνει γνωστό από την έρευνα ότι συγκεκριμένες δομές του εγκεφάλου έχουν σχέση με την έκφραση ψυχικών προδιαθέσεων, όπως η αξιοπιστία, η ικανότητα επιλογών με βάση ηθικά κριτήρια, η τάση για κοινωνική απόρριψη των άλλων, ακόμη και η φιλική ή εχθρική διάθεση προς άλλες φυλές. Εχει, για παράδειγμα, διαπιστωθεί με απεικονιστικές μελέτες ότι άτομα της λευκής φυλής που αντικρίζουν φωτογραφίες ατόμων της μαύρης φυλής αναπτύσσουν μεγαλύτερη δραστηριότητα της αμυγδαλής - περιοχή βαθιά στον κροταφικό λοβό του εγκεφάλου που σχετίζεται με τα αισθήματα φόβου και επιθετικότητας. Παράλληλα τομογραφίες εκπομπής ποζιτρονίων (ΡΕΤ scan) που διεξήχθησαν σε άτομα που είχαν διαπράξει φόνο ανέδειξαν σημαντικό έλλειμμα στη λειτουργικότητα του προμετωπιαίου εγκεφαλικού φλοιού ο οποίος συνδέεται με την ικανότητα στον έλεγχο των παρορμήσεων, στην εκτίμηση αβέβαιων κινδύνων και στην αξιολόγηση πιθανών αρνητικών συνεπειών των πράξεών μας» σημειώνει ο καθηγητής. Προσθέτει ότι μια σημαντική μελλοντική εφαρμογή των απεικονιστικών μεθόδων αναμένεται να αφορά την αναγνώριση της εξαπάτησης, δεδομένου ότι η εκούσια εξαπάτηση έχει διαπιστωθεί από μελέτες πως μπορεί να συσχετισθεί με μια περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται πρόσθιος φλοιός του προσαγωγίου. Ισχυρό «όπλο» αναμένεται να αποτελέσουν όμως αυτές οι μέθοδοι και στα χέρια των διαφημιστών, καθώς ήδη η απεικόνιση έχει χρησιμοποιηθεί για την εκτίμηση της απόκρισης του μεταιχμιακού συστήματος, δηλαδή του συναισθηματικού μηχανισμού, του εγκεφάλου σε ένα προϊόν.

Φάρμακα για υγιείς...

Η δεύτερη σημαντική εξέλιξη στον τομέα των νευροεπιστημών που δίνει τώρα τροφή για...σκέψη αλλά και για πράξη στη Νευροηθική αφορά την πρόοδο της Νευροφαρμακολογίας, καθώς σήμερα φάρμακα μπορούν να επιδράσουν σε διαφορετικά επίπεδα, όπως αυτά της μνήμης, της επεξεργασίας πληροφοριών, της παραγωγικότητας, της εγρήγορσης, της συγκέντρωσης αλλά και της ψυχικής διάθεσης όχι μόνο σε πάσχοντα άτομα αλλά και σε υγιή. Εχει, για παράδειγμα, φανεί ότι παραλλαγές μορίων που αυτή τη στιγμή δοκιμάζονται για τη νόσο Αλτσχάιμερ μπορούν να δώσουν ώθηση στις γνωσιακές λειτουργίες ατόμων άνω των 40 ετών τα οποία παρουσιάζουν διαταραχές στη μνήμη, στη συγκέντρωση ή στην εγρήγορση λόγω της φυσιολογικής διαδικασίας της γήρανσης.

Παράλληλα, υγιή άτομα λαμβάνουν αντικαταθλιπτικά φάρμακα με στόχο τη βελτίωση της ψυχικής διάθεσης. Τα άτομα αυτά συχνά αναφέρουν ότι αρνητικά συναισθήματα, όπως το άγχος, η λύπη, η ενοχή ή η ντροπή εξασθενούν και συμβαίνει η αντιστρόφως ανάλογη διαδικασία όσον αφορά την αυτοεκτίμησή τους. Υγιείς άνθρωποι «ντοπάρονται» επίσης με φάρμακα που χορηγούνται για τη θεραπεία ατόμων με διαταραχές ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας, ενισχύοντας έτσι την ικανότητα συγκέντρωσής τους. Σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον, όπως είναι αυτό μιας μεγάλης εταιρείας ή ενός πανεπιστημίου, ένα άτομο που παίρνει τέτοια βοηθήματα μπορεί να αποδίδει καλύτερα εις βάρος των συναδέλφων ή των συμφοιτητών του. Κατά πόσον είναι όμως επιτρεπτό αυτό το «ντοπάρισμα» του εγκεφάλου; Ισως στο μέλλον, όπως επισημαίνει ο κ. Σακάς, καταστεί αναγκαία η σύσταση αρμοδίων υπηρεσιών για τον εντοπισμό... ντοπαρισμένων εγκεφάλων, όπως συμβαίνει σήμερα με τους αθλητές.

Ο τρίτος άξονας προόδου των νευροεπιστημών που εγείρει παράλληλα ερωτήματα για σωστή εφαρμογή αυτής της προόδου αφορά την ανάπτυξη εμφυτεύσιμων μικροεπεξεργαστών του εγκεφάλου οι οποίοι «επιδιορθώνουν» βλάβες του «βιολογικού υπολογιστή» μας. Σύμφωνα με τον καθηγητή, «η χρήση των εμφυτεύσιμων ηλεκτρονικών συσκευών στον εγκέφαλο στο πλαίσιο νευροχειρουργικών τροποποιητικών επεμβάσεων δημιουργεί ιδιαίτερα ηθικά ζητήματα. Οι σύγχρονες παρεμβάσεις στον εγκέφαλο όταν ξεφύγουν από τα αυστηρά ιατρικά όρια μπορούν να εγείρουν σοβαρές ανησυχίες αναφορικά με το απαραβίαστο του ατόμου, της ταυτότητάς του και της αντιπροσώπευσής του προς το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο».

Ηδη σήμερα σε αρκετές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της δικής μας, οι νευροχειρουργοί χρησιμοποιούν εμφυτεύσιμες ηλεκτρονικές συσκευές για να διορθώσουν την κινητικότητα, να μειώσουν τον πόνο ή να βελτιώσουν το συναίσθημα πασχόντων η κατάσταση των οποίων δεν είναι δυνατόν να βελτιωθεί με φάρμακα. Τι μπορεί να συμβεί όμως αν αυτοί οι καλοί και αγαθοί σκοποί ξεφύγουν από τον έλεγχο; «Ενα αναμφισβήτητο πρόβλημα είναι ότι αυτές οι λειτουργικές νευροπροσθέσεις μπορεί να ενισχύουν σε κάποιον βαθμό μια μηχανιστική θεώρηση του ανθρώπινου σώματος και του νου, ωσάν αυτά να αποτελούνταν από μεμονωμένα, ανταλλασσόμενα υλικά. Ακόμη, η έρευνα στην ηλεκτρονική ενίσχυση του εγκεφάλου δίνει τροφή σε κάποιους να δημιουργήσουν εφιαλτικά σενάρια ελέγχου του νου, υβριδικών εγκεφάλων και ανθρώπων που θα βρίσκονται υπό τον έλεγχο μηχανών» υπογραμμίζει ο κ. Σακάς. Είναι ζωτικής σημασίας να υπάρξει ένα συγκεκριμένο ηθικό πλαίσιο προκειμένου οι μέθοδοι αυτές, που έχουν βοηθήσει πολλούς πάσχοντες, να μην αποτελέσουν «πιόνι» στα χέρια επιτηδείων με τελικά «πιόνια»-θύματα τους ασθενείς.

Σε ποιον ανήκει η ευθύνη;

Ολες αυτές οι εξελίξεις στο πεδίο των νευροεπιστημών χαράσσουν, όπως αποδεικνύεται, μονοπάτια δύσβατα που φθάνουν ως τα «χωράφια» όχι μόνο της κοινωνικής και προσωπικής ηθικής αλλά και των ίδιων των νόμων. Οσο περισσότερα μαθαίνουμε για τη λειτουργία του εγκεφάλου, τις δικτυώσεις του, τα κομβικά σημεία του, τόσο περισσότερο χρειάζεται να μην μπερδευτούμε σε αυτόν τον «μίτο» που μπορεί, αντί για την έξοδο από τον λαβύρινθο, να οδηγεί κατευθείαν στο στόμα του Μινώταυρου. Η επιστημονική παρατήρηση βασιζόμενη στη νέα γνώση της δομής και της λειτουργίας του εγκεφάλου μαρτυρεί πλέον ότι, όταν κάποιος άνθρωπος εμφανίζει αλλοιώσεις σε κρίσιμες εγκεφαλικές περιοχές οι οποίες συνδέονται με αισθήματα όπως αυτά της αλληλεγγύης ή της συμπαράστασης, τότε είναι πιθανό σε στιγμές θυμού να διαπράξει ευκολότερα μια απεχθή πράξη. Σε περιπτώσεις όπως αυτές τίθεται το ζήτημα του κατά πόσον είναι ο ίδιος υπεύθυνος για τις πράξεις του, κάτι που ίσως να γίνεται δεκτό και στα δικαστήρια. Πού ξεκινούν όμως υπό το φως των νέων δεδομένων τα όρια της ατομικής ευθύνης και πού τελειώνουν και πώς στέκεται απέναντι σε αυτά το νομικό και ποινικό σύστημα;

Τέτοιου είδους ζητήματα, όπως σημειώνει ο κ. Σακάς, έχουν ήδη κάνει την εμφάνισή τους. Υπάρχουν περιπτώσεις, που έχουν αντιμετωπίσει και οι έλληνες ειδικοί, στις οποίες δεν συντρέχει άμεσος ιατρικός λόγος παρέμβασης στον εγκέφαλο, ωστόσο άτομα λόγω ανωμαλιών στην ηλεκτρική εγκεφαλική δραστηριότητα εμφανίζουν άκρατη επιθετικότητα, γρονθοκοπώντας για παράδειγμα τους συγγενείς τους καθημερινά. Οι συγγενείς ζητούν βηματοδότηση του εγκεφάλου του ατόμου προκειμένου να γλιτώσουν από το καθημερινό μαρτύριο. Ποια πρέπει να είναι η στάση του ειδικού; «Αυτό είναι σημαντικό να οριστεί από διεθνείς αλλά και εθνικές επιτροπές οι οποίες θα αποτελούνται από επιστήμονες διαφορετικών ειδικοτήτων που ασχολούνται με τέτοιες υποθέσεις - όπως ψυχίατροι, νευροχειρουργοί, νευρολόγοι» απαντά ο κ. Σακάς και συνεχίζει: «Ορισμένες τέτοιες επιτροπές έχουν συσταθεί σε κάποιες χώρες όπως οι ΗΠΑ. Και στη χώρα μας έχει δημιουργηθεί μια τέτοια επιτροπή μέσα στον Ευαγγελισμό, αλλά υπολειτουργεί λόγω της μεγάλης επιφύλαξης που διακατέχει ακόμη τους γιατρούς και την κοινωνία σχετικά με το θέμα».

Σύμφωνα με τον κ. Σακά, το αναδυόμενο ζήτημα της Νευροηθικής αναμένεται να λάβει αναπόφευκτα μεγάλες διαστάσεις στα επόμενα χρόνια. Για τον λόγο αυτόν θα έπρεπε οι ειδικές επιφορτισμένες με το συγκεκριμένο θέμα επιτροπές να λειτουργούν σε πλαίσιο ευρύ, όπως αυτό της ΕΕ, προκειμένου να οριστούν κανόνες δεοντολογίας στους οποίους θα υπακούουν όλοι οι ειδικοί. Σε κάθε περίπτωση, όπως τονίζει ο καθηγητής, όσο κι αν η επιστήμη προχωρήσει, ο γνώμονας είναι ένας: δεν είμαστε μόνον ένας υπολογιστής, όπως κάποιοι «στεγνά» θα μπορούσαν να θεωρήσουν, αλλά ένα «όλον» και έτσι τελικώς πρέπει να αντιμετωπιζόμαστε. «Οσο και αν προχωρήσουν οι δυνατότητες παρέμβασης και θεραπείας, πρέπει πάντα να θυμόμαστε ότι δεν θεραπεύουμε εγκεφάλους αλλά πρόσωπα». Ας ελπίσουμε ότι όσοι χειριστούν τα θέματα της Νευροηθικής στο μέλλον θα ξεκινούν πάντα από αυτή τη βάση...